Koraal is de verzamelnaam voor zeedieren die behoren tot de klasse van de Anthozoa (Bloemdieren).

Over het algemeen gaat het om een groep diertjes van slechts een paar mm, die door hun tentakelkrans enigszins lijken op een zeeanemoon. Deze diertjes, die men poliepen noemt, leven doorgaans in kolonies en deze zijn vaak weer onderdeel van koraalriffen.

Binnen de klasse van de Anthozoa wordt onderscheid gemaakt in twee onderklassen: de Alcyonaria en de Zoantharia. Het onderscheid is gemaakt op basis van het feit dat bij de Alcyonaria-soorten elke poliep 8 tentakels heeft en dat zij geen uitwendig skelet maken en dus zacht zijn. Bij de Zoantharia zijn de poliepen uitgerust met zes tentakels of een veelvoud daarvan en zij maken wel een uitwendig kalkskelet. Dit zijn de koralen die zorgen voor de opbouw van de koraalriffen en formaties van kalksteen. Deze rif bouwende koralen zijn dus koloniekoralen. De poliepen uit deze kolonie maken gezamenlijk een uitwendig kalkskelet. Dat gebeurt door bovenop het skelet van dode poliepen uit diezelfde kolonie een nieuw skelet te bouwen. Er zijn ook koralen die solitair leven en zij maken een eigen uitwendig kalkskelet.

Deze maand neem ik u graag mee naar de beroemde fossielenvindplaats in de omgeving van Winterswijk; “Miste”, een buurtschap ten westen van deze plaats in de Gelderse Achterhoek. De buurtschap telde 530 inwoners op 1-1-2021 en heeft een oppervlakte van bijna 11 km².

In deze bijdrage voor de rubriek “Fossiel van de Maand” wil ik ingaan op het fenomeen van Sutuurlijnen. Deze komen vooral voor bij fossielen van de ammoniet, nautilus, orthoceras en de goniatiet, die allen tot de groep Cephalopoden (koppotigen), inktvissen behoren. Het zijn de enige inktvisachtigen die een externe harde schaal bezitten. Van deze vier is alleen de nautilus nog met zes soorten vertegenwoordigd, deze komen uitsluitend in de tropische wateren van de Grote- en Indische oceaan voor.

Ammonieten en nautilussen hebben een spiraalvormige schaal die is opgebouwd uit verschillende kamers. Als het dier te groot werd voor zijn kamer werd een nieuwe, grotere buitenste kamer gevormd. Hierin leefde het dier, de andere kamers bleven leeg en werden gebruikt om verticaal te kunnen bewegen. In de lege kamers scheidde de ammoniet gas uit om zo de stijgkracht te regelen. Dit gas werd naar de lege kamers geleid via de zogenaamde Siphobuis die elke kamer met de buitenste verbond. Bij ammonieten bevindt deze Siphobuis zich aan de buitenkant van de kamer, bij nautilussen in het midden van de kamer. Dit is mede een determinatie kenmerk om vast te stellen of het om een nautilus of ammoniet gaat. Het aantal kamers bij een volwassen nautilus ligt tussen de 33-38. In het larve stadium zijn er al 4 aanwezig

Wat is een sutuurlijn? “Dit is de lijn waarlangs septum en schelpwand aan elkaar vastzitten bij nautiloïden en ammonoïden. Bij deze fossielen is het vaak een belangrijk kenmerk om het fossiel te determineren (encyclo.nl)."

Bij de nautilus en b.v. ook de orthoceras hebben de sutuurlijnen een zeer eenvoudig patroon. Veel complexer zijn de lijnen bij ammonieten.

De vraag die zich al snel aandient is deze; wat was/is het nut van een dergelijke complexe sutuurlijn? Het antwoord wordt gegeven door een team van Japans-Amerikaanse wetenschappers. In een artikel in Scientific Reports van 13 april 2021, stellen zij na uitgebreid onderzoek dat de complexe structuur van de kamerwanden van de schelpen de ammonieten hielp bij het controleren van hun drijfvermogen. Daarmee bieden ze een alternatief aan voor de algemeen aanvaarde hypothese dat de sterk kringelende wanden als steun diende om waterdruk te weerstaan.

“Omdat levende ammonieten ontbreken en fossielen veelal gevuld zijn met gruis, besloten de onderzoekers ammoniet-onderdelen na te maken met een 3D-printer. Ze bouwden losse kamers na en cilindervormige schelpen met een enkelvoudige kamerwand. De structuur baseerden ze op ammonietensoorten met uiteenlopende complexiteit; gedurende de 340 miljoen jaar dat de ammonieten de oceanen bevolkten, werden de sutuurlijnen steeds kronkeliger. Om de plastic modellen wat natuurgetrouwer te maken brachten de onderzoekers een laagje van het cellulosemengsel aan waarmee Nautilusinktvissen hun kamerwanden bekleden. Door nu simpelweg de modellen te wegen na onderdompeling in water, berekenden de onderzoekers hoe goed de verschillende wanden water kunnen vasthouden. Er blijkt een stuk meer water te “plakken” aan de flink kronkelende exemplaren, een effect dat nog sterker wordt bij de grotere kamers. Vermoedelijk gebruikten de ammonieten het extra water als ballast om niet omhoog te drijven, als reserve om hun drijfvermogen aan te passen of om makkelijker naar beneden te bewegen (bionieuws.nl)."

De sutuurlijnen zijn over het algemeen pas zichtbaar als het om een steenkern gaat, dus als de oorspronkelijke schaal verdwenen is. Voor ons amateurs is het bij het verzamelen een belangrijk herkenningspunt om ammonieten en andere koppotigen van elkaar te onderscheiden. Helaas is dat niet altijd zo eenvoudig.  Bij de meeste vondsten is de oorspronkelijke schaal nog aanwezig. In verreweg de meeste boeken waaruit wij determineren zijn de afbeeldingen te zien zoals de meeste vondsten worden gedaan; met de al dan niet zwaar verweerde schaal. Ervaring leert dan dat de vorm ook al veel uitsluitsel geeft. In ieder geval zijn de ammonieten ver in de meerderheid.

De eerste ammonieten die we kennen hadden een primitieve, eenvoudige sutuurlijn. In de loop van de tijd is bij diverse soorten de sutuurlijn ontwikkeld naar het ingewikkelde lijnenpatroon (met zogenaamde zadels en lobben) dat we zo goed kennen. Echter bij de laatste soorten ammonieten hebben zich weer de primitieve, eenvoudige sutuurlijnen ontwikkeld. Niet alleen de sutuurlijn veranderde, maar de ook de gehele vorm. Sommige soorten rolden zich min of meer uit en anderen zagen er qua schelp uit als slakken. Maar daar misschien in een ander bijdrage meer over.

Wat bij mij aan het einde van dit verhaal door hoofd speelt is het volgende: zou het kunnen zijn dat door de voordelen van de sutuurlijnen de ammonieten tot zo’n enorme grote bloei konden komen? Ze konden energie sparen en dat in andere zaken infesteren. Er hebben zo’n 5.000 soorten ammonieten geleefd!

Literatuur

• C. Schülter, Cephalopoden der oberen deutschen Kreide, reprint Goldschneck verlag, 1867 -1991.
• Ulrich Lehmann, Paläontologsches Wörterbuch, Enke 1985.
• GEA, Ammonieten / Wissant, maart 1996, vol.29 nr. 1.
• Horst Klassen, Kopffüsseler der Vorzeit, Naturwissenschaftliches Museum Osnabrück 1975.
• Diverse websites, o.a. Wikipedia.

Veranderende klimaat en levens omstandigheden
Ging het fossiel van de maand januari vooral over varens, nu gaat het o.a. over het klimaat en omstandigheden die er mede de oorzaak van waren dat de plantengroei in die tijd zo enorm kon ontwikkelen. Een wereldwijde daling van het zeeniveau aan het einde van de Devoon-periode, werd aan het begin van het Carboon tenietgedaan door een transgressie (relatieve zeespiegel stijging). Rond de evenaar, waar Noordwest Europa toen lag, hadden zich warme zeeën gevormd met rivierdelta’s en mangrove-vegetatie. In die zeeën werden afzettingen voor latere gesteenten gedeponeerd.

Ik schreef in augustus al over de Carboon periode, nu wil ik je wat vertellen over de fossielen die in het gesteente uit deze periode voorkomen. Nog even voor de tijdsbepaling, de periode duurde ongeveer 65 miljoen jaar, en ligt tussen het Devoon en de Perm periode. Het zeeniveau was in een groot deel van die periode relatief hoog.
Grote delen van wat we nu Europa noemen werden in de bovenste (jongere) periode bedekt met moeressen. In deze moerassen werden afgestorven plantenresten opgeslagen die voor een groot deel de steenkoolvoorraden op aarde vormden. In Europa is de hele periode in tweeën gedeeld de oudste dus onderste lagen zijn genoemd naar de Belgische plaats Dinant aan de Maas, het Dinantien. Het gesteente uit deze periode bestaat voor het grootste deel uit kalken afgezet in zee. De vele fossielen die er in voorkomen zijn van marine oorsprong, zeedieren dus.

 

Voor het fossiel van de maand heb ik er deze maal voor gekozen om een hele geologische periode onder de aandacht te brengen. Zeker op dit moment staat het Carboon volop in de belangstelling omdat het de periode is die een grote bijdrage levert aan de discussie over “Fossiele brandstof” en de klimaatverandering die daar mee samen zou hangen. Immers de steenkool die we nu als energiebron gebruiken, is in die periode gevormd. De vele fossielen die er in voorkomen zullen we de volgende keer aan de orde stellen. Nu dus een aantal wetenswaardigheden over deze periode zelf.

De afgelopen maanden heb ik wat meer dan normaal aandacht besteed aan m’n verzameling. Ik denk dat dit voor meer mensen het geval zal zijn geweest. Covid 19 speelt ons wat dat betreft aardig in de kaart. Op die manier kwam ik weer terecht bij wat vondsten die ik al 45 jaar geleden heb gedaan in Zuid-Zweden. Deze aflevering wil ik wijden aan deze bijzondere plaats nl. het eilandje Ivö (spreek uit als Iweu) een klassieke vindplaats van fossielen uit de Boven-Krijtperiode. De noordelijke punt van het eiland is inclusief de voormalige groeve een natuurmonument met eeuwen oude beuken en veel bijzondere beschermde planten waaronder een orchidee die de Zweedse naam “Skogsfru” (bosvrouw) draagt. In ieder geval is het zuiden van Zweden een fijne plek om een vakantie door te brengen. De natuur is prachtig, de uitgestrekte bossen, de schone meren en de rust maken het tot een ideaal vakantieland. De laatste keer dat ik op Ivö kwam, was in 2010. Ten opzichte van 1976 is er veel veranderd, eigenlijk mooier geworden, maar het verzamelen van fossielen is lastiger.

Het eiland ligt in het Ivösjön. Dit meer met een oppervlakte van 54 km² is het grootste van de provincie Skane län, de zuidelijkste provincie van Zweden. De gemiddelde diepte van het meer is 10 meter en het diepste punt ligt op 50 meter. Het meer zelf ligt 6 meter boven de zeespiegel. Er leven 25 tot 30 verschillende vissoorten. Het eiland Ivö heeft een oppervlak van ongeveer 13 km², de grootste lengte is 7 km, de breedte bedraagt op het breedste punt 3,7 km (ongeveer te vergelijken met ons Tiengemeten) en de totale kustlijn is 24 km. De helft van het eiland is bebost en de andere helft is voor de landbouw en recreatie. Het hoogste punt is de heuvel Ivö Klack die een hoogte bereikt van 130 meter. Ivö telt 192 inwoners.

Er zijn 2 campings die gelegen zijn bij de veerhaven, ook is er een hotel. Je kunt het eiland alleen per pont bereiken, hoewel; zwemmen kan ook want de afstand tot de vaste wal is slechts 600 meter.
Er vaart in de zomer 3 maal per uur een pont in beide richtingen deze kabelpont is gratis en doet ongeveer 6 minuten over de oversteek, er kunnen 16 personenauto’s mee. De pont vertrekt uit Barum een heel klein plaatsje op het vasteland.Het eiland is onderdeel van de gemeente Kristianstad en is ongeveer 22 km daarvan verwijderd. Een andere grotere plaats in de buurt is Bromölla. De geschiedenis van Ivö gaat ver terug, 3000 jaar geleden vestigden zich al mensen op het eiland.

Vlak bij de veerhaven, aan de Barum zijde, werd in de jaren 30 van de vorige eeuw een graf ontdekt dat minstens 9000 jaar oud moet zijn. Het ging om het graf van een vrij jonge vrouw. De vondsten uit het graf zijn overgebracht naar het Nationaal Historisch Museum in Stockholm.Het duurde nog tot ongeveer de 13de eeuw voor Ivö in de geschiedenisboeken terecht kwam, dat gebeurde toen op het eiland een bisschop/staatsman, Andreas Sunesson, zich vestigde en hier op het eiland het Ivöhus bouwde. Van het oorspronkelijke gebouw is vermoedelijk alleen de “bisschopskelder” over. Het kerkje, gewijd aan St. Ursula, is ook in die tijd gesticht.

Geologie

Op het noordelijkste puntje van het eiland, onder aan de voet van de Ivö Klack, ligt de verlaten kaolien- kalksteengroeve. Het is voor verzamelaars en geïnteresseerden in de paleontologie een interessant gebied. Hier ligt nl. op het oer/basisgesteente, bestaande uit rode graniet en gneis, een 40 meter dikke laag kaolien/ porseleinaarde. Eigenlijk moet ik ‘lag’ zeggen, deze kaolien is grotendeels afgegraven voor de papier- en porselein industrie. In 1880 werd het kaolien ontdekt door een Deense dierenarts, in 1887 werd het in toenemende mate geëxploiteerd en vond de verwerking van de grondstof in Bromölla plaats. Ook nu nog zijn hier grote ceramiek bedrijven gevestigd. In 1911 werkten er 160 man in de mijnbouw van de kalksteen en 360 man was doende met de productie van chamotte en cement. Kaolien/porseleinaarde, een sneeuwwit gesteente dat is ontstaan door verwering van veldspaatrijke gesteenten.

Leuk om te vermelden: in 1886 werd er onderzoek gedaan door de Zweedse geoloog Gerard De Geer, 1858 – 1943. Klinkt wel erg Nederlands en dit klopt ook; hij stamde uit het adellijk geslacht De Geer dat in de 17de eeuw naar Zweden was geëmigreerd. Zijn vader bracht het tot de eerste minister-president van Zweden. In 1889 beschrijft hij uitgebreid zijn bevindingen en is daarmee een van de velen die over deze groeve geschreven hebben.

In het GEA, nummer 2, 1992 beschrijft Yps Boersma- Terpstra uitgebreid over het ontstaan van het kaolien op Ivö. In 1920 werd op Ivö een slibbedrijf gebouwd met bijbehorende slibbekkens. Kaolien wordt nl niet gegraven maar weggespoeld met gebruik van heel veel water. Van 9 ton ruwe kaolien blijft 1 ton ”gel” over! Deze “gel” wordt in de chamotteklei verwerkt. Al in 1950 was het gedaan met de bedrijvigheid op Ivö. Er bleef op die plaats een grote wond in het landschap achter. Inmiddels is het hele gebied van de groeve opgenomen in een natuurmonument met wat geluk zijn er nog wel kleine fossielen te vinden.

Voor verzamelaars van fossielen was er nog tot in de jaren ’70 het een en ander te graven en vaak ook wel met succes. Niet in het kaolien maar meer in de lagen gesteente die óp het kaolien lagen. Het zijn afzettingen uit de late Krijtpweriode, met name het Campanien en het Maastrichtien. Afzettingen van zo’n 70 miljoen jaar geleden. Het zijn afzettingen met een enorm rijke fauna. In de loop van de jaren dat hier het kaolien en kalksteen gewonnen werd, zijn er in deze groeve vele bijzondere vondsten gedaan, vondsten zoals we die bijvoorbeeld ook kennen uit Zuid-Limburg. Om te beginnen enorme hoeveelheden schelpen van verschillende soorten. Zee-egels, brachiopoden en ook ammonieten. Vooral de belemnieten waren opvallend. Deze hebben de tand des tijds goed doorstaan en werden op sommige plekken dan ook in grote hoeveelheden in gave toestand gevonden.

Haaientanden van verschillende soorten (ik heb deze ook verzameld maar ze zijn op een of ander manier zoekgeraakt). In de groeve zelf heb ik geen haaientanden gevonden, wel op de oever-strandjes aan de westkant van het eiland. Qua formaat waren ze niet groter dan een paar mm tot maximaal 1cm. Van de brachiopoden heb ik een vrij fors exemplaar in m’n verzameling namelijk een Terebratula en een veel kleinere Rynchonella.

Oesters werden veel gevonden, soms met vele bij en aan elkaar als het ware als stukken van oesterbanken. Vooral oesters van het geslacht Lopha (Nederlandse naam is Hanekamoester). Bepaalde soorten Lopha species komen ook nu nog voor, vooral in het Indische-Pacific gebied. Het leefgebied van de Lopha is in rustig, helder zoutwater tussen het getijdengebied tot 40 meter diep. Hun leefwijze is als die van oesters namelijk vastgegroeid aan een hard substraat. Dit kunnen rotsen zijn maar ook al vast gegroeide andere oesters. Op die manier kunnen oesterbanken worden gevormd. Door hun immobiele leefwijze behoren zij tot de epifauna. Het gaat hierbij om dieren als zeepokken, bryozoa (mosdiertjes), sponzen en anderen die een soortgelijke leefwijze hebben. Niet alle epifauna bewoners zijn vast gehecht, bv de alikruik, diverse boormosselen en kokerwormen behoren wel tot de epifauna maar verplaatsen zich wel. Oesters zijn vaak begroeid met ander organismen.

De grotere vondsten zoals o.a. een schedel van een zeekrokodil, de resten van een zeeschildpad en botten en tanden van een Plesiosaurus zijn te bewonderen in het kleine paleontologisch museum in het treinstation van Bromölla.

Het museum heeft de toepasselijk naam Havsdrakarnas Hus ofwel Zeedrakenhuis. Het zijn niet alleen de grote spectaculaire fossielen die daar te zien zijn, ook kleinere fossielen zijn te bewonderen, bijvoorbeeld zee-egels, haaientanden en slakken. Overigens zijn behalve de vondsten van Ivö ook fossielen uit de directe omgeving op het vasteland hier te vinden. In de zomer worden vanuit het museum fossielen-zoekdagen en workshops georganiseerd.

Bromölla heeft wel wat met fossielen, in de stad staat een grote ceramiek fabriek en die heeft op een plein een grote fontein ingericht met twee prachtige ceramiek Plesiosauriërs.

Op de gevel van een ander fabrieksgebouw is een jaar of 5 geleden een enorme Tyranno Rex in gravitatie aangebracht door de kunstenaar Henrik Haven van de BSA Brooklyn street art +co.

Nog even dit:
Als je van plan bent eens een kijkje te gaan nemen op Ivö, De reis vanaf Utrecht bedraagt 900 km, daar zit dan ook nog een ontspannende zeereis van 1 uur bij in. Dat is dus via de Duitse autobaan naar Puttgarden en de Öresundbrug Denemarken-Zweden (tolbrug). Wil je liever niet varen, dan is helemaal rijden ook mogelijk via Deense autowegen, de Grote Beltbrug (tolbrug) en de Öresundbrug, maar dit is dan wel 130 km meer. Qua tijd maakt het normaal gesproken niet heel veel uit, slechts een half uur.

Foto’s tenzij anders vermeld Henk Vink. Fossielen collectie Henk Vink.

Om dit stuk te schrijven maakte ik gebruik van de volgende hulpbronnen:

1. Faktablad 2, 2010, Kristianstads Turistbyra.
2. Yps Boersma – Terpstra, Geologische ervaringen van een Gea-lezer, Ivö in Skane (zuid-Zweden): land van Sagen, kalk en kaolien. GEA 1992 nr. 2 vanaf blz. 61. Gratis te downloaden via: https://natuurtijdschriften.nl/pub/414886.
3. Walter Kegel Christensen Upper Cretaceous belemnites from the Kristianstad area in Scania., FOSSILS AND STRATA nr 7., Oslo, 20th March 1975, Uitgave: Universitetsforlaget. Oslo.
4. Wikipedia internet Encyclopedie.

Deze maand een fossiel dat op zich twijfelachtig is. De steen zelf is bekend als een “half edelsteen” hoewel het een zachte steen is; de hardheid is 2-2,5 op de hardheidschaal van Mohs.
Het kan dus gemakkelijk bekrast worden, zelfs met de vingernagels. Als barnsteen in aanraking komt met zuurstof kan het oxideren waarbij een doffe korst ontstaat die gemakkelijk kan scheuren. De dichtheid is ook laag waardoor het op koud zeewater kan drijven.

JGLOBAL_READ_MORE_TITLE

De keuze voor het fossiel van deze maand is de enorm grote groep van de armpotigen (Brachiopoden), een stam van het dierenrijk. Over het algemeen is het een diergroep waar we niet veel raad mee weten. Op het eerste gezicht is er niet veel spectaculairs aan te zien. Veel mensen, ook beginnende verzamelaars, noemen ze dan ook schelpen, maar dat is een grote fout. Schelpen zijn tweekleppigen, mollusken genoemd, bijv. de mossel.

Het fossiel van de maand dat ik deze keer heb gekozen is een vis, een fossiele vis van ongeveer 255 miljoen jaar oud. Ze leefden gedurende het Perm tijdperk.