College van de maand: Fossielen aan de Nederlandse kust

We lopen allemaal wel eens over het strand om lekker uit te waaien, te zonnebaden en te genieten van de zilte zeelucht. Waarschijnlijk ben je ook wel eens turend naar beneden een eindje langs de vloedlijn gelopen. Maar naast gebroken schelpen, aangespoelde kwallen en stukken zeewier zijn er her en der ook hele oude dingen te vinden, en dan bedoel ik niet een oude petfles die al jaren op de golven heeft rondgedobberd.

Op sommige stukken strand aan de Nederlandse kust liggen haaientanden, stukken ivoor van mammoeten of wolharige neushoorns, kiezen en stukken bot.

Het soort fossiel materiaal dat gevonden kan worden verschilt per locatie aan de Nederlandse kust. Deze fossielen zijn afkomstig uit diepere lagen die in de bodem van de Noordzee aan het oppervlak komen en hier door golfwerking worden geërodeerd. Het aantal fossielen dat vervolgens op de stranden aanspoelt is helaas niet heel groot.

Sinds 1979 is Nederland echter begonnen met het beschermen van de kust door middel van zandsuppleties. Jaarlijks wordt hierbij tussen de 10 en 14 miljoen kubieke meter zand op de Nederlandse kust gespoten, afkomstig uit dieper water, en hierbij worden alle fossielen meegenomen die zich tussen het zand bevinden. Omdat het opgespoten zand zich langzaam van zuid naar noord langs de kust beweegt door de natuurlijke werking van de wind en zeestromingen en een deel van het zand de duinen in waait, moet een zandsuppletie iedere vier á vijf jaar worden herhaald.

Aan de kust van Scheveningen, preciezer gezegd bij Ter Heijde, is in 2011 de zandmotor aangelegd, een groot project waarbij in een keer 21,5 miljoen kubieke meter zand is aangebracht. Dit is gedaan om de vijfjaarlijkse zandsuppletie overbodig te maken. Het verstorende effect van het aanbrengen van een dik pakket zand op de flora en fauna wordt zo ook gereduceerd, waardoor meer natuurlijke processen hun gang kunnen gaan. Deze processen zorgen er ook voor dat het zand langs de kust verplaatst wordt en zo de kust aan weerzijden van de zandmotor beschermt. Omdat het aangebrachte zand het verloop van strand naar zee vervlakt, worden golven afgeremd en neemt hun eroderende kracht af.

Op de zandmotor is een duidelijke kleurverdeling op het strand te zien; aan de ene kant ziet het er veel kleurrijker uit dan aan de andere kant. De kleuren komen van recente schelpen die zijn aangespoeld, waarschijnlijk is de bewoner ervan een korte tijd terug overleden. Als je verder de zandmotor op loopt wordt het strand opeens een stuk lichter van kleur. Hier vind je vele fossiele schelpen die bijna wit zijn en ook een stuk harder en dikker aanvoelen dan recente schelpen.

Deze schelpen zijn meegenomen met het zand dat is opgespoten om de zandmotor aan te leggen. Afkomstig van de Noordzeebodem 10 km uit de kust, waar de Noordzee minstens 20 m onder NAP ligt. Het zand komt van zo ver omdat zand alleen buiten het kustfundament gewonnen mag worden, dit kustfundament vormt namelijk de basis voor de zeewering van de Hollandse kust.

Naast deze fossiele schelpen, zijn er ook wat donkere stukken te vinden, stukken bruin bot, beige ivoor en zwarte kiezen en stukken veen. De zoogdierbotten en het ivoor komen waarschijnlijk uit lagen die tijdens het Laat-Pleistoceen (tussen 126.000 en 11.800 jaar geleden) zijn afgezet en zijn langs de hele Nederlandse kust te vinden.

Maar in gebieden waar kunstmatige zandsuppleties hebben plaatsgevonden zijn ze in veel grotere getale op het strand te vinden. Gedurende het jongste deel van het Laat-Pleistoceen (Weichselien, de laatste ijstijd) was het behoorlijk koud en lag er veel water opgeslagen op het land in de vorm van gletsjers.

Hierdoor lag de zeespiegel een stuk lager en lag de Noordzee droog, het was een grote toendra vlakte waarover kuddes wolharige mammoeten, neushoorns, reuzenherten, edelherten, elanden, muskusossen en steppenwisent liepen, grazend aan graslanden gevuld met dwergberken en kruiden.

En waar grote grazers lopen komen ook roofdieren langs. Er zijn met een hoop geluk resten van de grottenleeuw, grottenbeer, hyena en wolf te vinden. Met al deze grote beesten zou je bijna de kleinere zoogdieren vergeten waarvan ook al meerdere vondsten zijn gedaan op de  Nederlandse kust.

Wat wel een aandachtspuntje vormt, is dat de individuen waarvan fossielen te vinden zijn, niet per se ook daadwerkelijk op Noordzeevlakte hebben geleefd. Botresten van prooidieren kunnen worden verspreid door de predatoren. Als je hierbij denkt aan kleine prooien die geheel worden opgegeten door roofvogels, kunnen onverteerbare resten grote afstanden afleggen en vervolgens via de uitwerpselen worden gedropt. Een nog grotere verspreiding treedt op als een karkas in een rivier terecht komt, het kan dan zeer grote afstanden afleggen. Op het moment dat de resten ergens tot stilstand komen is de kans dat het bewaard blijft en fossiliseert groter dan in andere milieus doordat het materiaal snel bedekt wordt met sediment dat ook door het water is meegevoerd. Dit was ook het geval in het jongste deel van het Laat-Pleistoceen; in het voorjaar kwam veel door smeltwater meegevoerd erosiemateriaal in de rivieren terecht.